Kiedy testament jest nieważny? To prawdopodobnie jedno z ważniejszych pytań zadawanych w przypadku spadków. Członkowie rodziny którzy zostali pominięci w testamencie często szukają sposobu aby go zakwestionować. Z kolei osobom wskazanym w testamencie jako spadkobiercy z pewnością zależy na tym aby był on ważny. Warto przy tym zauważyć, iż przyczyny skutkujące nieważnością testamentu mogą wynikać z niespełnienia przez testament określonych w prawie wymogów np. sporządzenie testamentu własnoręcznego na komputerze jak również być spowodowane okolicznościami dotyczącymi spadkodawcy.
W tym wpisie omówimy pokrótce przyczyny nieważności testamentu, a mianowicie:
- sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli,
- sporządzenie testamentu pod wpływem błędu,
- sporządzenie testamentu pod wpływem groźby.
1. Nieważność testamentu sporządzonego w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli
Co kryje się pod powyższym sformułowaniem. Zasadniczo chodzi tu o sytuacje w których spadkodawca z uwagi na swój stan psychofizyczny albo brak swobody działania sporządza testament, który uznać należy za nieważny.
Jeżeli chodzi o samego spadkobiercę to musimy tu brać pod uwagę stan zdrowia spadkodawcy, jego wiek albo inne okoliczności mogące czasowo lub stale wyłączać możliwość świadomego podjęcia decyzji i wyrażanie woli poprzez sporządzenie testamentu. W szczególności przyczyną nieważności testamentu może być sporządzenie go w trakcie trwania choroby psychicznej, pod wpływem hipnozy, w stanie upojenia alkoholowego lub pod wpływem środków odurzających. Okoliczności te muszą jednak być badane indywidualnie w każdej sytuacji. Możliwe jest bowiem sporządzenie ważnego testamentu np. przez osobę chorą psychicznie o ile w chwili jego spisywania wiedziała co robi, jakie są następstwa jej działania oraz kogo ustanawia swoim spadkobiercą. W praktyce w toku postępowania spadkowego powyższe okoliczności stwierdzane są na podstawie opinii odpowiednich biegłych z reguły psychiatry i psychologa.
Brak swobody w podejmowaniu decyzji i wyrażeniu woli występuje natomiast z przyczyn zewnętrznych z uwagi na które spadkodawca nie może sporządzić testamentu tak jakby chciał. Chodzi tu np. o sytuację gdy spadkodawca, który z uwagi na swój wiek korzysta z pomocy innej osoby, sporządza testament zgodnie z jej sugestią i namową, obawiając się że w przypadku sprzeciwu utraci tą opiekę.
2. Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem błędu
Aby testament był nieważny z tego powodu musi być sporządzony pod wpływem błędu istotnego tj. takiego który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem nie sporządziłby testamentu o określonej treści np. nie zapisałby całego spadku swojej żonie.
Może tutaj np. chodzić o błędne przekonanie spadkodawcy o chorobie córki i zapisanie jej w związku z tym całego majątku podczas gdy ona symulowała chorobę. Błąd może polegać też na błędnym przekonaniu spadkodawcy co do skutków jakie wywoła testament albo błędnym rozumieniu przez niego pojęć którymi posłużył się w jego treści. Błąd może wynikać zarówno z podstępu innej osoby np. celowego wprowadzenia spadkodawcy w błąd przez potencjalnego spadkodawcę, jak również z przyczyn niezależnych od osób trzecich.
3. Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem groźby
W tym przypadku przyczyną nieważności testamentu będzie sporządzenie go pod wpływem groźby określonego działania ze strony innej osoby. Może to być np. groźba użycia przemocy jeśli spadkodawca nie sporządzi testamentu żądanej treści. Istotne jest także to, że groźbą może być także zapowiedź działania zgodnego z prawem np. wszczęcia egzekucji długu jeśli spadkodawca nie umieści w testamencie określonych zapisów.
Groźba może być skierowana zarówno wobec spadkodawcy jak również wobec jego najbliższych. Nie musi być to jednak groźba poważna np. groźba ciężkiego pobicia albo zabójstwa. W praktyce do uznania wadliwości testamentu wystarczające jest przeświadczenie spadkodawcy o zagrożeniu, choćby nie było ono uzasadnione towarzyszącymi temu okolicznościami. Może to być np. sporządzenie testamentu w obawie przed sciągnięciem w innym przypadku na spadkodawcę klęski żywiołowej.
Na każdą z powyżej opisanych przyczyn nieważności testamentu można się powoływać przed upływem trzech lat od momentu, kiedy się o nich dowiedzieliśmy i nie później niż przed upływem dziesięciu lat od śmierci spadkodawcy.